ریشه شناسی سنت شب یلدا، دکتر زهره زرشناس

دوستان عزیز، لطفا برای حمایت از ما، سابسکرایب کنید شب افسانه، شب یلدا ریشه‌شناسی واژه یلدا ابوریحان بیرونی در کتاب آثار الباقیه، نخستین روز ماه دی را خرم‌روز نامیده است. کلمه «دی» از واژه اوستایی «دَزوه» به معنی آفریدگار گرفته شده است. به شب یلدا، شب چله هم گفته می‌شود. در تقویم سنتی ایرانیان، سه چله وجود دارد. یک چله در تابستان و دو چله در زمستان به نام‌های چله کوچک و چله بزرگ. شب یلدا، شب آغاز چله بزرگ است و به همین علت به شب چله معروف است. بیشتر زبان‌شناسان معتقدند که ریشه واژه یلدا سریانی است و به واسطه مسیحیان که سریانی‌زبان بوده‌اند، وارد زبان فارسی شده است. ریشه‌شناسی‌های دیگری هم برای واژه یلدا شده و سعی کرده‌اند این واژه را با زبان‌های هند و اروپایی هم مرتبط کنند. اما مثل تمام ریشه‌شناسی‌های دیگر جای بحث و گفت‌وگو دارد. به هر حال ریشه یلدا هر چه باشد، دی‌ماه بعد از ماه فروردین، پرجشن‌ترین و پرآیین‌ترین ماه سال بوده است. در تاریخ گردیزی آمده که خرم‌روز را جشن می‌گرفته‌اند و پادشاهان لباس سفید می‌پوشیده‌اند و با کشاورزان و رعیت سر یک سفره می‌نشسته‌اند و بدون واسطه عرایض و شکایات را دریافت می‌کرده‌اند. بنابراین شاید بتوان گفت که یلدا جشنی دهقانی بوده و قدمتی چند هزار ساله دارد. اما در ادب فارسی واژه یلدا از سده چهارم هجری در متون و اشعار دیده می‌شود. شاید به قول ابوریحان تا پیش از این تاریخ این شب با عنوان شب چله نزد مردم شناخته می‌شده است. در خصوص علت اهمیت شب یلدا باید گفت که در ایران باستان اهریمن نماینده تاریکی بوده و چون یلدا شبی طولانی بوده، شاید خوش‌یمن نبوده و به همین علت در این شب معمولاً آتش روشن می‌کرده‌اند تا از اهریمن دفع شر شود. به همین مناسبت است که به یلدا، جشن چراغ یا جشن چهل‌چراغ هم گفته می‌شود. این سخنرانی بخشی از نشست شب افسانه، شب یلدا است که در تاریخ ۱ دی‌ماه سال ۱۳۹۷ در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد. زهره زرشناس زهره زرشناس دانش‌آموخته رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی در دانشگاه تهران در مقطع دکتری است. زرشناس از سال ۱۳۵۷ عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان ایران و پس از انقلاب، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بوده‌است. سایت چهارراه https://chaharrah.tv/zarshenas-1397-10-01/